Preek van de week

Er zijn er vele. Bekende en minder bekende. Bijbelse verhalen die zich afspelen in de woestijn.

Meer dan eens staat die woestijn symbool voor de menselijke levensweg. Momenten van dorheid, leegte en eenzaamheid – wie kent ze niet? 'Woestijn': het gevoel van wanhoop dat je overvallen kan, als je – na dat gesprek met je arts – geconfronteerd wordt met je eigen kwetsbaarheid en eindigheid. 'Woestijn': het gevoel van totale uitputting – als het leven je overvraagt, als je dreigt te worden leeggezogen door de voortdurende stress die je werk met zich mee brengt.

In de onbarmhartige leegte van de woestijn word ik als mens volledig op mezelf teruggeworpen, ontkom ik niet aan de confrontatie met mezelf. Het is tijdens de woestijn-momenten in mijn leven dat ik mezelf leer kennen als de mens die ik wérkelijk ben. Zonder opsmuk of vermomming. Die gewone, alledaagse mens met zijn mogelijkheden en beperkingen. Met zijn sterke en zwakke kanten. 'Woestijn' staat voor die soms harde leerschool van een eerlijk kijken naar mezelf. De leerschool van het leren onderkennen van wat is opgelegd, opgedrongen, van anderen afkomstig, onecht, niet van mij – of juist echt en authentiek, van mij en mij alleen. 'Woestijn' staat voor die tocht van vallen en opstaan waarop ik ontdek wat belangrijk is in mijn leven – of juist overtollige ballast. Wat neem ik mee voor onderweg – en wat laat ik achter? 'Woestijn' staat voor de leerschool van het loslaten. Het loslaten van alles – al mijn angsten voorop – wat mij hindert de weg te gaan die de mijne is. 'Woestijn' staat voor 'op weg gaan', zoekend en tastend – blij met elk houvast, elk klein rustpunt, elk oase-moment. Vaak in de gestalte van een medemens die even met je optrekt. Luistert naar je verhaal en je verder op weg zet. Een geschenk uit de hemel. Als manna in de woestijn.

Dit laatste brengt ons bij een volgende betekenislaag van de bijbelse woestijnverhalen. De woestijnverhalen in het boek van de Uittocht (Exodus) verbinden de persoonlijke leerschool, de zoektocht naar mijzelf, met nog een andere leerschool: die van de saamhorigheid. In het boek Exodus immers is de tocht door de woestijn heel nadrukkelijk een gezamenlijke onderneming. Het is het volk, de gemeenschap, die – na uit Egypte te zijn weggetrokken – in de woestijn terecht komt – om, pas na een lange, vaak pijnlijke leerschool van veertig jaar, het Beloofde Land te betreden. Het is tijdens die lange, barre tocht dat men – vaak met schade en schande – ontdekt wat het wezen van het mens-zijn is: je bent pas voluit mens als mede-mens. Alleen als je zorg draagt voor elkaar – en niet anders – kun je de woestijn overleven. Zorg dragen voor elkaar – dat is meer, nee, dat is iets anders dan het alleen maar uithouden met elkaar, het elkaar niet tot last zijn. Het gaat om zorg die zijn fundament vindt in de stilzwijgende vanzelfsprekendheid dat ik je niet laat vallen, dat ik je niet achterlaat als er problemen zijn. Juist integendeel. Of ik je nu mag of niet: ik zal er zijn. Je kunt op me rekenen. Kome wat komt. Een belofte aan elkaar. Een heilige plicht.

'Woestijn' is een oefenschool. Een oefenschool in het loslaten van wat mij hindert op mijn pad. En tegelijkertijd een oefenschool in saamhorigheid. Het is dan ook geen toeval dat de Tora, het geheel van regels en voorschriften zoals dat in het Oude Testament staat opgetekend, juist hier haar oorsprong vindt. In het dorre hart van de woestijn. De plaats waar we volledig op elkaar zijn aangewezen.

'Tora' vertalen we gewoonlijk als 'wet', een woord dat volstrekt geen recht doet aan de volle, warme en positieve klank die 'Tora' oorspronkelijk heeft. Het gaat niet zozeer om wetten, voorschriften en verplichtingen – ten diepste is de Tora een bron van inspiratie, bezielend onderricht, bevrijdende wijsheid, een leidraad, een gids, gestolde levenservaring van mensen die ons op de weg door het leven zijn voorgegaan – woorden die ons willen helpen onze eigen weg te gaan. Als individu en gemeenschap. Zelfontplooiing en solidariteit met mijn naaste zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Het een niet zonder het ander. Heb uw naaste lief als uzelf.

Wat er gebeurt als mensen – uit egoïstische motieven – de solidariteit met hun naaste laten varen wordt duidelijk uit het volgende fragment dat direct volgt op de eerste lezing die we zojuist hebben beluisterd:

[ Mozes sprak ] 'De HEER heeft bepaald dat ieder ervan kan verzamelen wat hij nodig heeft. Iedereen mag er één omer van nemen voor elke persoon die bij hem in de tent woont.' De Israëlieten deden dat. De een verzamelde veel, de ander weinig. Toen ze het namaten, hadden zij die veel verzameld hadden niet meer dan een omer, en zij die weinig verzameld hadden niet minder, terwijl toch iedereen zo veel had genomen als hij nodig had. Mozes verbood om ook maar iets ervan tot de volgende dag te bewaren. Sommigen luisterden niet naar hem en bewaarden toch iets; de volgende morgen zat het vol wormen en stonk het. Mozes wees hen scherp terecht.'

IIllustratie Kees de Kort, Kijkbijbel

Ieder mag nemen wat hij nodig heeft. Telkens een 'omer', dat wil zeggen een hoeveelheid die volstaat voor een dag. Niet meer en niet minder. En wel om ervoor te zorgen dat niemand gebrek lijdt. Het gaat echter fout, hartgrondig fout, als mensen zich laten leiden door hebzucht en meer tot zich nemen dan strikt nodig is. Dan begint het manna te stinken – en wordt het door wormen aangevreten. Het begrip 'graaicultuur' – zoveel maakt het verhaal duidelijk – is een begrip van alle tijden, niet alleen van de onze. Van een gouden handdruk van miljoenen voor een topmanager die zijn bedrijf met de brokken achterlaat kijken weinigen vandaag de dag meer op. Het zal wel weer. Onrecht went snel. Maar wat voor het manna geldt, geldt ook voor een dergelijke bonus. Daar zit een luchtje aan. Dat geld stinkt. En niet zo'n beetje ook. Omdat het teveel van de een leidt tot het tekort van de ander. De ander die maar zien moet hoe hij het rooit. In een woestijn die het resultaat is van hebzucht en egoïsme.

Het woestijnverhaal maakt duidelijk dat we niet kunnen samen-leven zonder Tora, zonder rechtvaardige en inspirerende spelregels die zorgen voor een billijke en redelijke verdeling van die zaken die we nodig hebben om op een menswaardige wijze te kunnen leven. Leven, samen-leven en over-leven. De Tora richt mijn oog en mijn hart op de ander, op de mens die mijn naaste is. De mens die niet aan zijn lot mag worden overgelaten. Die recht op leven heeft. Juist als ik.

Een samenleving als de onze vertoont woestijnachtige trekjes, als mensen – als gevolg van een doorgeslagen 'ik-cultuur' – steeds vaker op zichzelf worden teruggeworpen – met een dodelijke eenzaamheid als resultaat. Ik ben ervan overtuigd dat ook wij, anno 2024 – evenals het volk in de woestijn – gebaat zouden zijn bij een Tora, spelregels die ons helpen ons mens-zijn vorm te geven in relatie tot de ander. Spelregels die willen bijdragen tot een grondhouding van respect en vertrouwen, tot een groeiend besef dat we – als kinderen van een en dezelfde Vader, en daarmee als broeders en zusters van elkaar – aan elkaar geschonken zijn. Aan elkaar toevertrouwd. Om elkaar te bewaren en vast te houden. Om te blijven dromen van een wereld waarin Gods liefde in en door mensen aan het licht komt. Geen woestijn, maar een oase van rust en vrede. Niet alleen voor jou en mij, maar ook voor de vreemdeling in ons midden.

Pastor Ruud Roefs